ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติวินาโสติ อตฺโถฯ โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถฯ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํฯ โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํฯ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํฯ ญาติสมฺปทาติ ญาตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว ฯ โภคสมฺปทายปิ เอเสว นโยฯ อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทาฯ ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตาฯ สีลทิฏฺฐิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโยฯ

วตฺตํ ปริจฺฉินฺทีติ ตสฺมิํ ทิวเส กาตพฺพวตฺตํ นิฏฺฐาเปสิฯ อฏฺฐ กปฺเป อนุสฺสรีติอาทินา ตสฺมิํ ขเณ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุพฺเพนิวาสญาณํ นิพฺพตฺเตสีติ ทีเปติฯ ญตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ ญตฺติยา ฐปิตาย อนุสฺสาวนกมฺมปฺปตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ

มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เนว สมาทานํ ชานาติ, น อานิสํสํ, อตฺตโน ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อญฺญาเณเนว อารญฺญิโก โหติฯ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติ ‘‘อรญฺเญ เม วิหรนฺตสฺส ‘อยํ อารญฺญิโก’ติ จตุปฺปจฺจยสกฺการํ กริสฺสนฺติ, ‘อยํ ภิกฺขุ ลชฺชี ปวิวิตฺโต’ติอาทีหิ จ คุเณหิ สมฺภาเวสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปาปิกาย อิจฺฉาย ฐตฺวา ตาย เอว อิจฺฉาย อภิภูโต หุตฺวา อารญฺญิโก โหตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อรญฺญวาเสน ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน’’ติฯ อุมฺมาทวเสน อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิหรนฺโต อุมฺมาทา จิตฺตกฺเขปา อารญฺญิโก นาม โหติฯ วณฺณิตนฺติ อิทํ อารญฺญิกงฺคํ นาม พุทฺเธหิ พุทฺธสาวเกหิ จ วณฺณิตํ ปสตฺถนฺติ อารญฺญิโก โหติฯ

ปญฺจกวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉกฺกวารวณฺณนา

[326] ฉกฺเกสุ ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพนฺติ ปทภาชนํ ทสฺสิตํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ฉกฺกวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตกวารวณฺณนา

[327] สตฺตเกสุ ฉกฺเก วุตฺตานิเยว สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานีติ ฉกฺเก วุตฺตจุทฺทสปรมานิ ทฺวิธา กตฺวา ทฺวินฺนํ สตฺตกานํ วเสน โยเชตพฺพานิฯ

อาปตฺติํ ชานาตีติ อาปตฺติํเยว ‘‘อาปตฺตี’’ติ ชานาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อาภิเจตสิกานนฺติ เอตฺถ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.66) อภิเจโตติ ปากติกกามาวจรจิตฺเตหิ สุนฺทรตาย ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา จ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธจิตฺตํ วุจฺจติ, อุปจารชฺฌานจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อภิเจตสิ ชาตานิ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโตสนฺนิสฺสิตานีติ วา อาภิเจตสิกานิฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ ทิฏฺฐธมฺเม สุขวิหารานํฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว วุจฺจติ, ตตฺถ สุขวิหารภูตานนฺติ อตฺโถฯ รูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํฯ ตานิ หิ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ฌายิโน อิมสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว อสํกิลิฏฺฐํ เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ นิกามลาภีติ นิกาเมน ลาภี, อตฺตโน อิจฺฉาวเสน ลาภี, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อกิจฺฉลาภีติ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺเม วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อกสิรลาภีติ อกสิรานํ ลาภี วิปุลานํ, ยถาปริจฺเฉเทเนว วุฏฺฐาตุํ สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ลาภีเยว โหติ, น ปน สกฺโกติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํฯ เอกจฺโจ สกฺโกติ ตถา สมาปชฺชิตุํ, ปาริปนฺถิเก ปน กิจฺเฉน วิกฺขมฺเภติฯ เอกจฺโจ ตถา จ สมาปชฺชติ, ปาริปนฺถิเก จ อกิจฺเฉเนว วิกฺขมฺเภติ, น สกฺโกติ กาลมานนาฬิกยนฺตํ วิย ยถาปริจฺเฉเทเยว วุฏฺฐาตุํฯ

อาสวานํ ขยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ขยาฯ อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํฯ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถ เจโต-วจเนน อรหตฺตผลสมฺปยุตฺโต สมาธิ, ปญฺญา-วจเนน ตํสมฺปยุตฺตา จ ปญฺญา วุตฺตาฯ ตตฺถ จ สมาธิ ราคโต วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ปญฺญา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตา ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘โย หิสฺส, ภิกฺขเว, สมาธิ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ (สํ. นิ. 5.520)ฯ